Citaten

Ik wilde vooral weten hoe de vrouwen er vroeger in liedjes afkwamen. Evelyne Sullerot schreef boeken over vrouwenarbeid in de Middeleeuwen – een bijna onmogelijke opgave omdat over vrouwen praktisch niets genoteerd was.

Ik wilde zien of dat in liedjes ook zo was en niet alleen in liedjes van zo lang geleden, maar ook later, in de oude, ellenlange balladen. En ik vond liederen waaruit je kan opmaken hoe vrouwen vroeger in de maatschappij functioneerden. Hoe ze allerlei gegeven situaties zonder morren accepteerden. Vrouwen, mannen en kinderen hebben altijd gezongen, geneuried, net zoals ze schreeuwden, huilden, ruziemaakten, praatten. Heel lang geleden zongen priesteressen haar erediensten. Ook in de eerste eeuwen van het Christendom waren vrouwen actief betrokken en zongen zij bij de missen in de kerk. Dit werd haar in het jaar 318 door de toenmalige Paus verboden … er was blijkbaar iets te verbieden. Maar waarom pikten ze dat? Hierover komen we misschien later meer te weten, want Ria Lemaire, die gegevens leverde voor het hoofdstuk ‘Vrouw En Werk’ gaat daar naar op onderzoek. Ik stel de vraag alleen maar. Vrouwen hebben zich zo vaak aan moeilijke omstandigheden aangepast. Bijvoorbeeld, het bespelen van blaasinstrumenten werd vrouwen verboden (dit vertelde Antoinette van Katwijk me, die ook zorgde voor het lied van Christine de Pisan) en wat gebeurde? In de kloosters creëerden de nonnen een snaarinstrument met een hoorn erop, zodat men toch het schelle geluid van een soort trompet kreeg. En weer denk ik dan. waarom zo gehoorzaam? Muziek, zang en dans, het heeft altijd allerlei belangrijke gebeurtenissen in het leven begeleid t

Maar sommige liedjes en deuntjes werden alleen maar door vrouwen gezongen. Liedjes bij geboorte en dood, bij huwelijk en ziekte. Ik wilde weten of vrouwen zelf veel hebben geschreven over haar ervaringen. En dan niet alleen Anna Bijns, Maria Tesselschade of Henriëtte Roland Holst, maar de spinsters, melkmeiden, fabrieksmeisjes en de vrouwen bij haar werk thuis. Zoals mijn moeder onder het boenen en het wassen in een lied met lange uithalen een lichtzinnige meid tot de orde riep: Ramona, bedenk toch hij heeft vrouw en kiiiiind !

(uit “Sara, je rok zakt af”, Vrouwenliedboek samengesteld door Cobi Schreijer, Feministische Uitgeverij Sara, Amsterdam, 1980)

Als al zijn materiaal in gereedheid gebracht was, begon de zanger zijn publiek rond zich te verzamelen. Hij wakkerde hun nieuwsgierigheid aan door te vertellen welke sensationele liederen hij nu weer op het programma staan had.

Zijn repertoire vermeldde minstens één lied over een of andere ramp of moord. Pas nadat hij zijn lied met de nodige uitleg had ingeleid, begin hij te zingen en na elke strofe pauzeerde hij nog eens om meer commentaar te geven bij het bezongene. Zo’n marktzangersoptreden duurde gemiddeld anderhalf uur.

De marktzanger was gewoon een zwervend bestaan te leiden. Hij was steeds onderweg naar een markt of op de terugweg van een andere. Zijn werkritme
viel het best te vergelijken met dat van de gewone marktkramer, die dagelijks in verschillende steden zijn waren staat te verkopen.

De zanger had een uitgestippeld programma met markten die wekelijks terugkeerden. De marktgangers wisten al dat op die vaste dag een marktzanger naar hun markt zou komen en keken er reikhalzend naar uit, want de zanger betekende een welkome afwisseling in de grauwe sleur van hun dagelijkse leven.

De verplaatsingen gingen meestal per trein of met de fiets.
In de winter was het marktleven minder druk en leefde men min of meer van zijn spaarcentjes van de zomer. Sommige zangers brachten het winterseizoen door met optredens in café-chantants, in plaats van door weer en wind langs de markten te trekken.

Uit interviews met marktzangers en hun nabestaanden blijkt dat velen de teksten van hun liederen zelf schreven. Sommige zangers lieten hun schrijverstalent
ook vastleggen. Het opschrift “Woorden van.. . ” of “gerymt door.. . ” vinden we frequent weer op de liedblaadjes. Zangers die niet over de gave van het woord beschikten, gaven meer getalenteerden de opdracht hun teksten te schrijven. Het beste bewijs hiervan levert het onderzoek van Professor W.L. Braekman betreffende de briefwisseling tussen de marktzanger Pieter Eggerickx en ene Jacob Hendrik Arens, waarin deze eerste de laatste telkens om nieuwe liederen verzoekt.
Op de liedblaadjes staat nooit de componist vermeld, wel dichter, zanger, uitgever of drukker. De componist was niet belangrijk en meestal onbekend. Er werden immers bestaande melodieën gebruikt, want dan konden de luisteraars al meteen meezingen. Meestal stond de melodie bovenaan het liedblad vermeld. Bij voorkeur werden populaire, reeds gekende melodieën gebruikt.

uit: “Hoe hield de marktzanger zijn toehoorders in de ban van zijn lied ? Kort onderzoek naar de retorische technieken gebruikt in het moordlied.”, Marijke Wienen in “Volkskunde : Driemaandelijks tijdschrift voor de studie van het volksleven”, april-juni 1995, 96jg.nr.2, pp.154-175

“Ik heb leren zingen thuis in de goede tijd toen er nog geen radio bestond en de Teevee nog niet uitgevonden was. De voois ofte melodie werd omzeggens van ‘mond tot mond’ overgeleverd: thuis, op het werk, op familie- of andere feesten, in café-chantants en op de markten. Dat is dan meteen ook de reden waarom die liedjes veel langer meegingen dan die van nu en men er meer plezier aan had.

De tekst moest van buiten geleerd worden, wie dit niet kon, had altijd gelegenheid een beroep te doen op de tekstbladen die verkocht werden of kon de tekst overschrijven uit schrijfboeken of kallepingskes, precies zoals we het deden met de smakelijker recepten in de tijd dat we achter prikkeldraad zaten en geen eten hadden.

Ik ben altijd een verzamelaar en een bijhouder geweest. Later, toen de bandopnemer er was, heb ik die gebruikt om mijn verzameling liederen op een vliegend blad of schrijfboek aan te vullen met “life”-opnamen van bekende en minder bekende figuren uit onze Vlaamse visserij.”

“In de vooroorlogse keukens waar geen draagbare radio de stilte hoefde te verdrijven, daar leerde je de liedjes die je behoorde te kennen, van “’s Heeren goedheid kent geen palen” tot “Als ik naar je blinde ogen kijk”. (…)

Dat was de tijd waarin de “hit” (toen “schlager” geheten) niet werd afgemeten naar het aantal personen, dat gek genoeg is om zich door discjockeys bij de platenboer te laten binnensmoezen; een “schlager” was te herkennen, doordat (1) de pierementen op straat hem draaiden, (2) de slagersjongens op hun fiets hem floten en (3) mensen bij het vatenwassen hem zongen.

Die voorraad ouwe dierbare deuntjes zit, op papier tenminste, verstrooid over een paar archieven en bij verzamelaars (vooral als ze werden uitgegeven met een mooie prent op de voorkant), en verder in stukken en brokken in ’t hoofd van langzamerhand bejaarde en hoogbejaarde mensen, én in vergeelde schoolschriftjes, opgeschreven, inderdaad: met een keukenmeidepootje soms..”

“Hoe men de figuur van de marktzanger ook bekijkt, feit is dat er van hem een niet te onderschatten invloed is uitgegaan. Dit blijkt uit bewaarde met de hand geschreven liederenschriften, waarin heel wat teksten van marktzangers zijn opgenomen, alsook uit het repertoire van mensen die nog liederen uit de oude doos kunnen zingen.

Zo iemand was Meen Van Eycken uit Steenokkerzeel, die voor ons in twee jaar tijd meer dan 570 verschillende liederen uit het hoofd heeft gezongen. Daarvan zijn er een hele reeks afkomstig van Brabantse markt- en straatzangers, die in Vilvoorde en Steenokkerzeel hun blijde en droeve tijdingen brachten.

Is hun lijfelijke en soms kleurrijke aanwezigheid op de markten verdwenen, hun liedpatrimonium leeft op een indirecte manier verder.”

Niet overal kreeg de “betaalde artist” zijn drank voor niets!
In dit verband herinnerde John Riessauw zich nog: “In de loop van 1917 moest ik een middagvoorstelling doen in een zaal te Hoboken. Ik ging het toneel op, maar men had vergeten een lichtje te ontsteken bij een val, die open lag. Ik duikelde recht de kelder in! Toen de baas het doek optrok, hoorde hij me kermen. Hij bracht mij een borrel cognac om terug op dreef te komen. Na de voorstelling werd mij de rekening aangeboden! Zoiets vergeet men niet!”
Soms werden de zangers raar onthaald. Irma Possemiers: “Eens moesten we vlak buiten de stad optreden. We kwamen toe met de stoomtram. Toen we uitstapten riepen de mensen: Vanavond wordt er gezongen, de zotten zijn daar”

Veel zangers waren erg bijgelovig. Zij zouden nooit fluiten in de kleedkamer, dit bracht onheil mee. Sommigen maakten een kruisteken vooraleer op te treden.
Vaak werden de zenuwen overlast door “den trac”, de plankenkoorts. Een borrel bleek steeds een probaat en afdoend middel.
De volkszangers die via het café-chantant hun brood moesten verdienen, hadden het niet altijd breed. Maar zij konden niet zonder het zingen, ze “hadden het in het bloed”. De meesten zijn als berooide en vergeten sukkelaars uit de wereld heengegaan.

“De hoeveelheid liederen en informatie wisselde nogal per zegsvrouw of -man. Soms was je een hele dag bezig voor twee of drie liederen, dan weer ontmoette je iemand, die nog zo’n 150 liederen uit het hoofd voorzong!

Deze liederen waren in haar of zijn jeugd tientallen keren gezongen. Radio, t.v., platenspelers, video bestonden nog totaal niet of waren juist in ontwikkeling en alleen weggelegd voor enkelen die het konden betalen. Geluid was er bijna niet, dus wat er aan geluid was, werd ook echt gehoord.

Soms, in het geval van liederen, gebruikte men als geheugensteuntje een liedschrift waarin de teksten genoteerd werden. De melodie kende men. Een moeilijkheid bij het onderzoek vormen dan ook de vele liedschriften, waarvan de eigenaars/eigenaressen inmiddels overleden waren. Soms kende een familielid nog enkele van de meest populaire liederen uit zijn/haar repertoire. Vaker echter niet, omdat die liedjes specifiek voor de overledene waren.

Bij feesten e.d. was het immers de gewoonte, dat elk der aanwezigen zijn of haar lied zong. De overigen zongen meestal uitsluitend de refreinen mee. Was iemand niet aanwezig, dan werd “zijn” of “haar” lied niet gezongen: niet dat zij de auteurs van het lied waren, maar elk had zijn specialiteit of favoriete lied, en anderen bleven daar vanaf.

(Marjan Beijering, Utrecht, 1999, ISBN 9071840409, 68 pagina’s, uit het voorwoord)

“Wie wat verder nadenkt over een verschijnsel als moordliederen, moet wel tot de conclusie komen dat het helemaal niet zo’n ouwe koek is als het lijkt. De liederen hebben niet meer de functie van vroeger, maar zij bestaan nog wel degelijk. In de populaire muziek als folk, blues en rap komen wij tal van songs tegen waarin moorden bezongen worden. Een goed voorbeeld daarvan is de Engelse artiest Nick Cave, die een hele cd opnam vol met murder ballads.

Ook de moorden die bezongen worden, doen soms verrassend modern aan. De moord in Vlieghuis bij Coevorden uit 1923 die in het boek behandeld wordt, zouden wij nu rekenen tot een voorbeeld van zinloos geweld. Toen werd er een lied  gemaakt, nu wordt er een stille tocht gehouden.

Moordliederen als deze worden gerekend tot de volkscultuur, de cultuur van alleman van alledag. Het zijn volkskundigen die dergelijke verschijnselen onderzoeken. “(…)

dr. M.A.W. Gerding

provinciaal historicus van Drenthe

“Te eten had het werkmansgezin mondjesmaat aardappelen met azijn en mosterd, vet kwam er niet aan te pas, brood was al een beetje weelde, kaas een zeldzaamheid, vlees verscheen niet op tafel.

Gedronken werd koffie (of vocht dat alleen maar zo heette). ’t Drinkwater was dikwijls slecht: In Leiden leverden omstreeks 1870 van de 1057 putten er maar 187 ‘goed’ water. Bier was te duur, wel was er jenever, die sommige bazen zelf aan hun personeel, ook aan vrouwen en kinderen, verstrekten. Brugmans noemt drankmisbruik ‘het grootste morele defekt’ van de negentiendeeuwse arbeider. ‘Soms werd reeds bij de kinderen de werkzaamheid kunstmatig opgewekt door sterke drank’ zo wordt kort na 1870 gerapporteerd.

Wanneer je nu ook nog weet, dat menige patroon de weeklonen in een kroeg uitbetaalde, met gevolgen die zich licht laten raden – is dan de verbeten toon van die oude drankbestrijdersliedjes nog wel zo krampachtig als we in 1974 onbedachtzaam soms vinden?”

“Voor een paar eeuwen waren onze liedjeszangers uitsluitend stichtelijke lui. Zij zongen braaf alleen godsdienstige liedekens en, samen met die liedekens, verkochten zij gewijde snuisterijen.

Maar spoedig gingen zij hun vleugels uitslaan. De wereld was groot en in die groote wereld gebeurde toch zoo veel. Weldra waren er in feite geen grenzen meer aan hun arbeidsveld. Zij althans zagen er geen meer en zoo is ten slotte de produktie onzer liedjeszangers een uitstalling gaan worden van de meest verbluffende ontboezemingen en thema’s.

Of die produktie zelf waarde heeft? Of zij de moeite van het behandelen waard is? Ik meen wel van ja.”

“De man die liedjes zingt en verkoopt op straat of markt, is al sinds eeuwen een bekende verschijning in de Nederlandsche steden en dorpen. Het is geen geregeld beroep dat hij uitoefent en zijn optreden kan dan ook zeer verschillend zijn.

Vaak vertoont hij zich nog slechts als een bedelaar, die met wat afgezaagde deunen de aandacht tracht te trekken. Vaak ook vinden wij alleen een slecht gedrukt liedje in de brievenbus, met de uitnoodiging dit voor enkele centen te koopen van een werkloos man, die om antwoord zal komen. In die beide vormen heeft het beroep zijn eigenaardigheid wel geheel verloren.

Bij den straatzanger behooren luisteraars, die om hem heen komen staan en die door zijn berijmde nieuwsberichten worden geboeid of door een kluchtig liedje worden opgevroolijkt.”

(door Dr. J. Grietens en Dr. E. De Goeyse, Leuven, 1940, 436 pagina’s)

“De bekende Belgische bibliophiel Van Hulthem, wiens verzameling thans¹ ondergebracht is in de Koninklijke Bibliotheek te Brussel, heeft in een collectie van 95 boekdeelen, meer dan 2200 schriften betreffende de Brabantsche Omwenteling bijeengebracht.

Bemerk de “Brabantse” vlag die later model stond voor de Belgische driekleur. In 1831 besliste men om de horizontale strepen te vervangen door verticale, volgens de grondwet met het rood aan de stok en het zwart aan de buitenkant!

In het Rijksarchief te Brussel bevindt zich een verzameling afschriften van stukken in verband met den opstand tegen Jozef Il, bestaande uit 20 lijvige boekdeelen in folio.

De groote beteekenis van het lied te midden van al die geschriften blijkt reeds wanneer men bedenkt dat slechts betrekkelijk weinig menschen op dat oogenblik lezen en schrijven konden. Pirenne wijst op den achterlijken toestand van het onderwijs in onze gewesten, en vermeldt onder meer dat in 1789, amper 3 ten honderd der inwoners van Vlaanderen een school hebben bezocht.

Waar pamfletten enkel ingang vonden bij het ontwikkelde deel van de natie : de geestelijkheid, de ambtenaren, de advocaten, de kooplieden, baande het lied zich een weg tot in de meest geringe lagen van de bevolking in de steden en op het platteland.

De liederen werden aangeleerd in de vrijwilligerskorpsen, op de vergaderingen der Patriotten gezongen, door straatzangers op markten ten gehoore gebracht en verkocht. Eenvoudige, volksche verzen, gezongen op bekende wijsjes, verspreidden zich spoedig onder het volk. Men bezong het roemrijk verleden van het Brabantsche of Vlaamsche  volk, zijn aloude wetten en privilegiën, zijn liefde tot de vrijheid, zijn gehechtheid aan godsdienst en kerk ; men hekelde de hervormingen van den keizer,² en dreef den spot met zijn vertegenwoordigers en zijn ambtenaren ; men riep op ten strijd tegen ketterij en verdrukking ; men juichte om de overwinningen, en zong lofliederen ter eere van de leiders van den opstand. Aldus heeft het lied in ruime mate bijgedragen om de gemoederen aan het gisten te brengen en het gewapend verzet voor te bereiden en aan te wakkeren. Waar het stotteren was in het begin, schoot natuurlijk met de groeiende heftigheid van het gevoel en de overtuiging, ook de taalkracht wakker bij de bekende en de onbekende dichters en mogen we, na onderzoek in gemoede verklaren, dat verscheidene dezer liederen gerust mogen gelegd worden naast het beste dat vroegere eeuwen aan vrijheidsliederen voortbrachten.

Er was immers een paroxysme van het vrijheidsgevoel, en dat brengt natuurlijk een lyrisch hoogtepunt mee. Onbekend is ook hier onbemind geweest, en men heeft zich altijd, tot hiertoe bij oppervlakkig onderzoek, laten afschrikken door de schrijfwijze, de punctuatie, en enkele minder gelukkige grammatische woordvormen van deze liederen, die metterhaast geschreven, en nog meer metterhaast gedrukt werden. En het volk kon hier nog zingen, in dien tijd, bij feest en bij avondvergadering in de familie.

Haast al de oude liederen, tot «  Van twee Conincskinderen » en « Het daghet · in den Oosten »  toe leefden nog volop, evenals «  De Vier Gasten »,  en honderd andere. De achttiende eeuw was er ten andere een zeer muzikale.”
_____________________
¹ in 1940
² Jozef II, de “keizer-koster” (1741-1790)

“Tijdens mijn speurtochten naar typische Brugse spreuken en gezegden, kwam ik in het bezit van zogezegde liederschriften ofte “cahiers”, waarin heel wat oude liedjes genoteerd waren, en aangezien het ene deel dicht bij het andere aanleunde op gebied van folklore, groeide mijn interesse voor het volkslied aldus, dat spreuken en gezegden uiteindelijk zelfs naar het tweede plan verzeilden. Met deze – vaak zelfs in phonetische termen – geschreven teksten was ik evenwel niks gebaat, wanneer ik de melodie van het liedje in kwestie niet kon te pakken krijgen. Aldus begon een nieuwe speurtocht op zoek naar mensen welke mij de desbetreffende liedjes nog konden voorzingen. Op die trektochten leidde het spoor mij steevast naar personen die de kaap van driekwart-eeuw-levenstijd reeds gepasseerd waren, waardoor ik meteen tot de bevinding kwam dat getalm uit den boze was, aangezien met het uitsterven van de generatie van toen ook de liedjes in de vergetelheid zouden geraken.”

(uit “AANTEKENINGEN op het vierde deel van den SPIEGEL HISTORIAEL van JACOP VAN MAERLANT door J.H.Halbertsma”, Deventer, 1851)

Onze menschen, zoodra zij de pen in handen krijgen, zijn dadelijk zoo van boekenlucht doordrongen, dat zelfs alle proeven, welke zij nemen van een straatlied, er naar rieken. Ons gemeen zingt nog liever de vuilste en zinnelooste liedjes, die in zijne taal gesteld zijn, dan de oeconomische liedjes van jufvrouw Deken, of de volkszangen van dichter die en die, zoo zij maar den minsten zweem der boekentaal hebben. 
Ons gemeen is niet gemeener dan eenig ander gemeen van Europa. Meest heeft 't hier lezen en schrijven geleerd, wat in andere landen zoo het geval niet is.
Laten onze dichters maar als Beranger grijpen in de levende, naive, geestige volkstaal, en hunne liedjes zullen spoediger, dan zij zelven denken, de walgelijke bordeelzangen van onze straten verdrongen hebben.
Maar wie geslaagd is, dat is zeker onze Cats. Hij zat opgepropte vol van levenswijsheid, welke hij uit ondervinding en boeken beide had opgedaan; hare lessen nu heeft hij in tallooze versen, die hem afvloeiden als water, uitgegoten. Zijne gedichten, zij mogen zich dan eerder door weelderigheid en rijkdom van beelden, dan door vinding, pittigheid of verheffing onderscheiden; zij wisten toch van het oogenblik, dat zij uitkwamen, tot op den dag van heden, en dus langer dan twee eeuwen, door alle wisselingen des smaaks heen, de aandacht van alle standen te boeijen.

Gedigitaliseerd en online gepubliceerd door Google Books

Een der eerste café-chantants bevond zich op de Visberg, verdwenen met het rechttrekken der Scheldekaaien in 1881. Deze herberg, “In de Volksvriend”, werd uitgebaat door een bekend komiek, Polleke Ceulemans. Later werd de zaak overgenomen en voortgezet, omstreeks 1870, door Karel Goedemé, beter gekend als de “Scheeve”. Een tweede lokaal bevond zich in dezelfde straat, “De Steur”. De faam van de “Volksvriend” werd echter nooit overtroffen. Niet alleen kon Goedemé beroep doen op de beste zangers, ook zijn speciale dinsdagavond-vertoningen waren van die aard dat zijn roem over de ganse stad ging. Want de Scheeve bracht parodieën op de meest geliefkoosde volksstukken van zijn tijd: “De Levende Brug”, “Paljas”, “Alleen op de Wereld'” enz. Deze opvoeringen vermochten het kleine volk op te winden, zodat het één schaterlachen en juichen was van het begin tot het einde.
Over die boertige nabootsingen van Karel Goedemé schreef Pierre Dirix:
“De trein die in de “Reis rond de wereld in tachtig dagen” door indianen moest overvallen worden, stelde hij voor door middel van een Leuvense stoof, met rechtopstaande buis als lokomotiefschouw. De schouw moest roken vermits de trein voortreed op het kleine theaterke. Op het laatste moment duwde men een brandende gazet in de kachel, nu rookte de schouw, maar ze deed het zo fel dat het publiek het niet uithouden kon. Deur en ramen werden opengezet en het volk vluchtte. Rideau!“

De hele 19° eeuw en ook nog wel een flink stuk in de 20° verschenen de liedjeszangers op de markt.

Een oud geslacht.

Zij konden beschouwd worden als de eerste nieuwsaanbrengers in dorp en stad, op een ogenblik dat de krant nog niet de vlucht kende van nu, toen zovelen lezen noch schrijven konden.

Doorgaans van kleine komaf, kon hij ook wel een gehandicapte zijn, misvormd en zelfs blind. In plaats van te bedelen – waartoe misdeelden wel verplicht waren – was hij besloten de mensen een ietsje verpozing te bieden. Aldus won hij sympathie en steun.

Gewoonte getrouw dichtte hij zelf wat hij zong. En om geld op te halen verkocht hij de teksten van de gezongen of nog te zingen liedjes. Het publiek zong dan mee, zover het lezen kon, met het drukwerk ter hand.

Zijn repertorium bestond bij voorkeur uit alles wat actueel was en het volksgemoed getroffen had. Liefst de heftigste voorvallen zoals een moord of een diefstal. Maar de liedjeszanger zou niet uit den volke wezen indien hij ook niet greep naar zinnelijke kost of indien hij de “groten”, de “rijken” niet aanviel. Die onderwerpen lagen in de lijn van de onrustige sociale en economische toestand einde der vorige eeuw.

Graag hanteerde hij het godsdienstig element en de zedenles werd nergens gespaard, hetzij hij dit deed uit persoonlijke overtuiging of om tegemoet te komen aan het verlangen van de kleine man, voor wie dergelijke ingrediënten geliefkoosde kost waren.

“Ik ook vermoedde in ’t eerste volstrekt niet dat er nog zooveel liederen onder het volk als verscholen waren. De zangers beweerden in ’t begin allen, er geene meer te kennen. Doch, krijg ze eens in gang!

Moedig hen aan, prijs die oude zangen, laat hun zien dat gij er reeds opschreeft en ja liet drukken! Frisch hun geheugen op! Vraag aan die oude vrouw wat ze zingt bij ’t boteren, wat ze zong bij de wieg van hare kinderen; help er haar op, zing iets voor, en gelukt gij er in om haar een eerste lied te doen aanheffen, verscheidene andere rollen van hare lippen, 1 voor 1. (…) Bij elk bezoek hoort gij wat nieuws. Zij wordt er heel fier op, en het braaf mensch heeft er reden voor:

“Ik wist wel,” zegt zij, “dat de oude liekens de schoonste zijn, al is ’t dat mijne groote kinderen ze niet geerne meer hooren; en ’t ware zonde geweest, had ik niemand gevonden om ze op te schrijven! En hoe spijtig dat mijne moeder niet meer leeft: die kon er wel honderd!”

“Wanneer we de marktliederen uit het begin der XIXe eeuw nader bekijken, stellen we vast dat er heel wat waren die handelden over moorden, die begaan werden door landlieden op vrouwen die niet langer meer konden – of wilden – zuchten en verlangen als hun lief er niet was, al was het maar om voor drie jaar dienst te doen in het leger.

In de meeste gevallen deserteerde de minnaar om te gaan kijken wat zijn lief zo allemaal uitstak terwijl hij zijn vaderland moest dienen. Vond hij haar met een ander – wat in die tijd ook al geen zeldzaamheid was – dan bleef er voor de ‘horendrager’ slechts 1 middel om zijn eer te redden: zijn sabel trekken en hem tot aan het heft in zijn lief haar buik te planten. In dergelijke gevallen deserteerde de moordenaar uit liefde maar werd hij toch spoedig gevangen genomen en gestraft: opgehangen, onthoofd of gefusileerd, naargelang van de noodzaak van het rijm.

U ziet dat onze wereld toch nog niet zo veel slechter geworden is als in de tijd van onze bet-overgrootouders en dat de mensen in die tijd minstens evenveel bloed hoorden stromen in de marktliederen als hun achterkleinkinderen nu liters ketch’up op het T.V.-scherm zien uitsmeren.”

(uit “HANDELINGEN van het negende Nederlandsch Letterkundig CONGRES, gehouden te GENT den 9-21 augustus 1867”)

Mijne Heeren, ik zal u lezing doen van den volgenden brief des heeren C. Verhulst, van Wommelgem, over het volkslied, onderwerp waarvoor hij in ’t programma stond ingeschreven :
« De ondergeteekende heeft de eer aan het Congres het volgende voorstel nopens het volkslied te doen :
» 1° Middelen te beramen, opdat de gemeentebesturen er eene krachtige hand zouden aan houden, om te beletten dat de zoo ellendige straatliederen in hunne gemeenten publiek verkocht worden;
‘» 2° Middelen te beramen, opdat de volksliederen, welke in boekdeel verschijnen, in losse bladen onder het volk zouden kunnen verspreid worden.
» De redenen, welke deze twee punten aan de beraadslaging der derde afdeeling van het Congres doen onderwerpen, zijn de volgende :
» Sedert lang bestaat er eene wezenlijke leemte in het betamelijk volks- of straatlied.
» Het lied, hetwelk tegenwoordig des zondags in de plattelandsche gemeenten publiek gezongen en verkocht wordt, is onder alle oogpunten een wezenlijk wangedrocht , dat enkel en altijd op denzelfden trant de afschuwelijkste en onzedelijkste misdaden verhaalt en eenen noodlottigen invloed op beschaving, kunstgevoel, goeden smaak en zeden uitoefent.
» Van den anderen kant worden de liederen , die voor het volk geschikt zijn en min of meer kunstwaarde bezitten, in boekdeel uitgegeven en bereiken derhalve nooit hunne bestemming.
v » VERHULST. »
De heer DELCROIX. — Mijne Heeren, wij hebben, mijns dunkens, met de straatliederen niets te stellen. Laten wij goede liederen maken : dat is het eenige, dat wij vermogen te doen.
Maar, de menschen verbieden te zingen, wat zij willen, dat is iets dat wij niet kunnen; te meer, daar hebben wij geen recht toe : dat is eene zaak van politie (Ja!)

Gedigitaliseerd en online gepubliceerd door Google Books

Kort na de dood van Lionel “Tamboer” Bauwens in mei 1974 verscheen in het tijdschrift “Ons Meetjesland” een artikel over deze illustere marktzanger . Daarin wordt niet alleen zijn biografie samengevat, maar staat tevens een interview met Tamboer, zijn zoon Willem en zijn kompaan Frans Jacobs uitgeschreven, dat in 1964 zou zijn uitgezonden op de Vlaamse Televisie. Ik herinner me vaag dat ik de figuur Tamboer ooit op TV aan het werk zag, maar dat kan ook een herhaling (?) van deze reportage geweest, uitgezonden ter gelegenheid van zijn overlijden.

Als iemand dit stukje film bezit, graag een seintje!

“Marktzanger zijn was een beroep. Deze artiesten trokken van markt naar markt om er te zingen en te acteren. Om de kost te verdienen, verkochten ze de gedrukte teksten die ze zongen. Zo kwam tot ons een genre van liederen, de zgn. marktliederen, waarvan zonder deze gedrukte blaadjes, vrijwel geen sporen meer zouden bestaan.

Er moeten vele duizenden van deze marktliederen aan het papier toevertrouwd zijn geweest en het deel dat thans nog bewaard is, is wellicht miniem.

Het was over het algemeen slordig drukwerk dat niet de bedoeling had de eeuwen te trotseren zoals dat met boeken wel het geval was. Het verloor voor de kopen na een tijdje zijn waarde en dergelijk druksel zal hoogstwaarschijnlijk in de meeste gevallen een scatologisch einde gekend hebben.”

(…)

“Van al de liedjeszangers die tussen 1875 en 1914 op markten stonden is de herinnering aan het echtpaar Frans Van Kets – Van Gestel het sterkst door de Sinjoren bewaard gebleven. Frans Van Kets is niet enkel een liedjeszanger geweest. Hij prikkelde bovendien de belangstelling van zijn toehoorders door talrijke, vaak gewaagde moppen.

Hij zong samen met zijn vrouw en één van zijn vijf dochters, bijwijlen met die dochter, die zich als een bloem van een meisje ontpopte, alleen. Van Kets was een lange, magere, slungelige jongeman die geen weelde kende en derhalve steeds ernstig keek. Hij begeleidde zichzelf met vioolgekrassel, want hij kende geen muziek. Ook was hij rolzanger die tussen de refreinen en coupletten, met zijn strijkstok, de toehoorders de schokkende momenten aanwees die op het ruwe doek geschilderd waren. Het vrouwvolk kende hem omdat hij met half toegeloken ogen naar de meisjes lonkte en hen in de ogen fixeerde zonder dat zijn gezicht zijn gevoelens verraadde. Hij trok terug naar Aarschot, zijn geboortestad, zocht er met de gauwte een lief en trok met zijn verovering terug naar de Vogelmarkt. En vermits hij zijn jonge bruid liet zingen, ging hij meteen met het succes lopen.

Zij heette Anna Van Gestel en kon natuurlijk op geen geschoolde stem bogen maar zij zong met volle overtuiging in al haar jeugdige overmoed en om haar man te steunen.”

(Kristof Papin, St.-Joris-ten-Distel in “Over marktzangers van en marktliederen uit Poperinge – 16e-20e eeuw”)

“Op de twistvraag of de markt- en straatliederen als volksliederen dienen beschouwd te worden, zullen we hier niet ingaan. We stellen alleen vast dat de liedjeszanger, die eertijds van dorp tot dorp trok en die we thans nog ontmoeten op het marktplein, evenals zijn lied, waarin de rampen, de moorden en andere gewelddaden worden bezongen, een onafscheidbaar deel uitmaakt van het volksleven. Kan men zich een jaarmarkt in Vlaanderen indenken zonder liedjeszanger en zou er wel één belangrijke gebeurtenis zijn, die niet haar plaats krijgt in het repertorium dezer troubadours?

De straat- en marktzanger is – in zekere zin – de tolk van de volksmening, maar tevens ook informator. Zijn liederen bezingen inderdaad doorgaans gebeurtenissen uit het dagelijkse leven, zozeer zelfs dat zij vroeger, toen dag- en weekbladen nog niet algemeen verspreid waren, om zo te zeggen de enige nieuwstijdingen waren voor onze vereenzaamde plattelandsbewoners. Zij handelen over scheeps- en treinrampen, oorlogsgebeurtenissen en revoluties, stakingen en opstootjes, diefstallen en moorden, liefdedrama’s en branden, over de levensevenementen van de leden der koninklijke families, stropersdrama’s en ongevallen.

De zangers leven hartstochtelijk met deze gebeurtenissen mee, griezelen voor rampspoed en ellende, storten over de slachtoffers tranen met tuiten, eisen een wrede straf voor de schuldigen, roepen ten hemel om wraak voor onrecht en miskenning en hebben voor alles en nog wat, raad en les en moralisatie gereed.”

De essentie van het marktzangersoptreden is niet het lied alleen. Hoewel dit het enige tastbare overblijfsel van zulk een optreden is, zou het fout zijn louter aandacht voor het liedblaadje te hebben. Het lied maakt immers deel uit van het groter geheel van het optreden, waarin de marktzanger met zijn mimiek en expressiviteit op een zeer eigen manier zijn publiek wist te bespelen. Het was precies de wisselwerking tussen zanger en toehoorders dat de mensen ertoe aanzette zulk een blaadje te kopen. Gebaseerd op Professor Tops artikel zou de structuur van het marktzangersoptreden er als volgt uitzien :

l. Er is steeds een welbepaalde reden waarom een optreden plaatsvindt. Ten eerste heeft de zanger een commercieel doel, hij moet immers zijn liedblaadjes verkocht krijgen. Daarnaast vervult hij met zijn optreden ook een informatieve taak: hij brengt de laatste nieuwtjes tot bij de bevolking.

2. De organisator van het optreden is de marktzanger zelf. Hij beslist op welke markt er gespeeld wordt, hoe lang er gespeeld wordt, wat er op het repertoire
staat,  kortom hoe het optreden eruit zal zien. Aangezien een marktzangersoptreden veel kleinschaliger is dan de openbare feesten beschreven in het bewuste artikel, is de organisatie ook veel eenvoudiger. De marktzanger zelf heeft alle touwtjes in handen.

3. Om het optreden te realiseren doet de zanger soms een beroep op een aantal medewerkeis. Vaak wordt hij door een muzikant op viool of accordeon begeleid, terwijl hij zijn lied te berde brengt. Er heeft ook altijd een groepslid de taak de liedblaadjes te verkopen aan de omstaanders.

4. De derde menselijke dimensie vormen de toehoordeis die, in tegenstelling tot de marktzanger en zijn compagnons, het gebeuren ondergaan in plaats van er actief aan mee te werken. De kostprijs die zij voor dit schouwspel betalen is de prijs van een liedblaadje. Hoewel ze als dusdanig geen actieve component in het gebeuren vormen, zijn ze onmisbaar, want zonder publiek geen verkoop en zonder verkoop geen marktzanger.

5. Een vierde factor is het kader van ruimte en tijd waarbinnen het gebeuren zich afspeelt. De meeste optredens ontplooien zich volgens een vast scenario, op een bepaalde tijd, op de markt of een andere plaats waar veel volk bijeenkomt. Een optreden wordt mede bepaald door de mentaliteit van de lokale bevolking, geen twee markten zijn dezelfde qua aanpak. De marktzanger moet over voldoende doorzicht beschikken om op elke nieuwe markt die hij bezoekt het publiek aan te voelen en te zingen wat het graag wil horen.

Een marktzangersoptreden kan enkel geslaagd genoemd worden als er een wisselwerking bestaat tussen de marktzanger, zijn lied en het publiek. Kommunikatie met het publiek is van primordiaal belang voor de zanger. Wil hij kans maken op een aanzienlijke verkoop, dan moet hij de aandacht van zijn toehoorders kunnen vasthouden. Met het lied als enige tastbaar overblijfsel willen we dan ook nagaan hoe hij dit kontakt met het publiek via de liedtekst tracht te realiseren. Voor deze analyse werd met het moordlied gewerkt. Dit specifieke genre was een van de populairste in zijn tijd en de marktzanger kon hierin werkelijk alle registers opentrekken om een dramatisch hoogtepunt te bereiken.

uit: “Hoe hield de marktzanger zijn toehoorders in de ban van zijn lied ? Kort onderzoek naar de retorische technieken gebruikt in het moordlied.”, Marijke Wienen in “Volkskunde : Driemaandelijks tijdschrift voor de studie van het volksleven”, april-juni 1995, 96jg.nr.2, pp.154-175

(Jack Verstappen in “Volksleven rond de Antwerpse café-chantants”, 1983, ISBN 9065830367, 158 pagina’s)

Méér dan andere steden kan Antwerpen prat gaan op een traditie van het volkse café-chantant. Sporen worden reeds aangetroffen in de zestiger jaren van de 19e eeuw. Dan verzamelde Moeder Boone in haar herberg «In den Brak», gelegen aan de Zirkstraat, eenvoudige jongens, die hun liedjes zongen voor een publiek dat uitsluitend uit de buurt stamde. Op zon- en maandagavond kwam de hele familie met inbegrip van de kinderen er gezellig bij elkaar. Het was er een gelach. een geroep en gekakel van alle duivels.

Want de vrouwen waren tuk op sensationele nieuwsjes, op een lach en een traan, de mannen konden lustig zwetsen en tegen elkaar in woorden opbieden.

De toenmalige werkende klasse had een drempelvrees voor alles wat beantwoordde aan een werkelijke schouwburg. Daar waren zij niet op hun plaats, meenden zij. Toch bestond er een verlangen naar ontspanning waaraan zij ruimschoots konden voldoen in het café-chantant. dat aldus tot «volkstheater» werd gepromoveerd. Edward Poffé vertelt :

“Wanneer de stedelingen des ‘Zondags hun werfluchtje geschept hadden, trokken ze bij valavond met vrouw en kiruleren naar den « Voyageur», den «Brak” “’t Vliegend Peerd” of den “Scheeve» en zaten er, in hun beste plunje, te luisteren naar de volkszangers, die er met liedjes van eigen maaksel uitpakten onder begeleiding van een piano, die reeds lang haar tijd had uitgediend. Wat er gezongen werd, was meestal het verhaal in rijm van de voornaamste gebeurtenissen der week of diende om het wedervaren van een bekende met het licht der kritiek te beschijnen”.

“De Sinjoor hield van zijn zanglokaal. Het was de goede, oude romantische tijd in de buurt waar schippers en vissers, scheepstimmerlieden en pikbroeken, leurders en lanterfanten, venusdierkens en bui/dragers, winkeliers en herbergiers hun tierig en vrij zargeloos bestaan sleten in een tijd toen armoe een gulden schijn had en sociale tegenstellingen zaveel minder schenen”. 

De marktzanger was een gewiekst zakenman die, gewapend met een beetje stem en veel gevoel voor show en dramatiek, de markten, kermissen en bedevaarten allerhande afschuimde op zomaar een publiek, bereid om te luisteren en een van zijn liedblaadjes te kopen.

Het repertoire van de marktzanger omvatte alle facetten van het dagelijkse leven.
De volkszanger bezong gruwelijke moordgeschiedenissen, tranerige romances, religieuze onderwerpen, kluchten en politieke satires.

In de loop ter tijden zijn weinig concrete gegevens bewaard gebleven over het eigenlijke doen en laten van onze marktzangers. Recentelijk heeft de K.U. Leuven, onder leiding van Professor S. Top zich bijzonder veel moeite getroost om deze lacune op te vullen. Verschillende studenten verdiepten zich, in het kader van hun licentieverhandeling, in het leven en werk van enkele prominente figuren uit de mar ktzangerswereld.

Uit al deze informatie kwam de marktzanger naar voor als een soort rondtrekkende marktkramer die, bepakt met lied en instrument, paraat was overal waar
volk bijeenkwam. Meestal trok hij met enkele compagnons de baan op. Als hij zelf geen instrument bespeelde, had de zanger altijd wel een begeleider op viool
of accordeon bij zich en vaak verkocht een derde persoon tussendoor de liedblaadjes aan het publiek. Wanneer hij op de markt aankwam, was een eerste vereiste de aandacht van de marktgangers te trekken. Vaak viel een groepje zangers al onmiddellijk op, omdat ze zo vreemd uitgedost waren.

De beroemde zanger Tamboer bijvoorbeeld, was steeds verkleed als boer, met een blauwe kiel en een pet. Dergelijke specifieke uitrusting verhoogde de herkenbaarheid voor het publiek.

Een andere publiekstrekker was het ontvouwen van de rolprent, een soort schilderij waarop in een aantal vakken het gebeuren op een naieve wijze werd afgeheeld. Tijdens het optreden hing dit doek achter de marktzanger en bij elk nieuw couplet kon hij met een stok de overeenkomstige tekeningen aanwijzen.
Deze rolprent begeleidde meestal de gruwelijke moordgeschiedenissen.

uit: “Hoe hield de marktzanger zijn toehoorders in de ban van zijn lied ? Kort onderzoek naar de retorische technieken gebruikt in het moordlied.”, Marijke Wienen in “Volkskunde : Driemaandelijks tijdschrift voor de studie van het volksleven”, april-juni 1995, 96jg.nr.2, pp.154-175

Het zingen zit de mens in het bloed. Geen enkele gebeurtenis gaat voorbij of er komt een liedje bij te pas. Als kind reeds groeit die drang in een zuivere vorm. Hoe bekoorlijk klinken de vele kinderliedjes, die door opgave en êenvoudige melodie bij ieder spel schijnen aangepast? Misschien vindt de volwassene bij het beluisteren ervan een aanloop om zijn lust naar zingen uit de diepen? In de huiskamer, op het werk, bij feest of bierpartij galmt de vrolijke too.n en of de stem al dan niet welluidend klinkt, geen nood, iedere vogel zingt immers zoals hij gebekt is !

Een wonder IS het wel dat ons volk, zovele eeuwen miskend en terdrukt, steeds een zingend volk is geweest en geblevén. Alle verzuchtingen, ja alle gebeurtenissen werden niet alleen op rijm, doch ook op toon gezet. Dit volk, naar de geest weinig of helemaal niet ontwikkeld, kon niet anders dan zijn gevoelens uitdrukken in het lied. Soms klonk dit ruwen onbeschaafd, soms wel zacht, gevoelig en fijn genuanceerd. In lang vervlogen tijden waren het vooral de menestrelen die het lied in zuivere schoonheid over het land uitdroegen. Ze kunnen beschouwd worden als de eerste nieuwsdragers, vermits ze naast bekende en klassiek geworden balladen ook aktuele gebeurtenissen in hun “tour de chant” opnamen.

Deze rondtrekkende spelemannen waren de voortrekkers van de latere rolzangers, die op onze markten terecht kwamen omtrent het einde der 15e eeuw. Ook zij zochten bij voorkeur hun insPiratie in de aktualiteit, waarbij oorlog, roof en moord op prijs werden gesteld. Om het heterogeen publiek van die tijd te bekoren, moest het bloed er afdruiPen! Deze rolzangers waren gewone volksmensen die in hun on-· gekunstelde versjes het ware zieleleven van het volk verklankten. Nagezongen door jong en oud, bleven hun liedjes soms lange jaren voortleven.

De opkomst van de drukkunst werkte dit voortbestaan in de hand. Want de marktzangers verspreidden van toen af hun gedrukte rijmpjes op grote vellen papier. Wij kennen deze druksels onder de benaming “Vliegende Blaadjes”. Het oudste exemplaar komt ons toe uit 1559, behoort thans aan het museum Plantijn-Moretus en werd uitgegeven door de Antwerpse Rederijkers als jubellied bij een vredesverdrag.

De steeds voortschrijdende evolutie van de tijd verdreef de marktzangers van straten en pleinen. Toch bleef de massa verlangend uitkijken naar de geliefde liedjes. En van de straat stapte de zanger in de herberg. Bij drank en spel bracht hij daar opnieuw de laatste moorddadige gebeurtenissen. In zijn nieuwe omgeving, waar hij rechtstreeks in kontakt stond met zijn toehoorder, rees de vraag naar sentimentele romancen vol maneschijn en rozegeur. Naast de “fait-divers-zangers” onfstond langzaam een nieuw gild van volkse barden: dichters die de gevoelige snaar beroerden, anderen die de overheersende smaak en de gedachten van het tijdstip uitzongen in beurtelings humoristische of cynische bewoordingen.

Deze nieuwe golf van liedjeszangers deden het fel geprezen “café-chantant” geboren worden.

“De overheid mocht de marktzangers dan wel beschouwen als ‘onnutte ledichgangers’, zelf wilden ze zeker niet verward worden met bedelaars. Ze keken ook vaak neer op straat- en kroegzangers.

Tijdens de Tweede Wereldoorlog kreeg de Aarschotse zanger Hubert Geens (1917) tijdens een optreden op de markt van Hasselt geld toegestopt van een Duitser. Geens apprecieerde dat gebaar allerminst en hij riep de man ontstemd toe dat hij geen bedelaar was. In Knokke werd hem eens veel geld toegesmeten. Hij verbood zijn vrouw Joke het op te rapen. (…)

Marktzangers waren standwerkers, net zoals hun collega’s die kleren, eten, huisraad en allerhande snuisterijen aan de man probeerden te brengen. Sommige zangers waren trouwens eerst marktkramer geweest, of werden het toen ze stopten met zingen. Marktzangers waren handelaars in liedjesbladen, de zogenaamde ‘vliegende bladen’, en met hun optreden poogden ze zoveel mogelijk kopers rond zich te verzamelen.”

Daar werden veel liedjes gekocht, en enkele boeren zongen bij de laatste koepletten reeds stil mee. Na ieder refrein was er een korte poos waarvan de man met den roode zakdoek gebruik maakte om met zijn geer kletsend tegen het plakkaat te slaan en iets te roepen tot de menschen verder af, om die naderbij te lokken. De muzikant liet ondertusschen eenige zachtere fugen en trillers uit zjijn instrument piepen, waar de kinderen vooral bewonderend naar luisterden. Het wijf verkocht liedjes, stopte ze gewoonweg in de handen van al degenen die om haar stonden, zonder dat ze ’t gevraagd hadden, en dan durfden de menschen al niet anders dan vijf cent betalen om geen complimenten naar het hoofd te krijgen. Bij elke poos kwam het lawaaierige orgeltje van den paardenmolen boven het gerucht weer hoog uitklinken.
Nu volgde een vrijersliedje :
En als mijn lief een pater was
En ik was een begijn
Dan zou ‘k er bij te biechten gaan
Om bij mijn lief te zijn …
en daar had vooral het jonge volk veel spik in. Eenige oudere boerinnen, met kinderen aan hun rokken, verlieten den kring, een beetje geschandaliseerd.

Toen dit uit was duwde de harmonikaspeler zijn ding heelemaal toe, en de andere sloeg een paar keeren geweldig op het gekleurde plakkaat. Met een schorre stem, in een asem, schreeuwde hij daarop : ‘Mense naa zulle we veur den dèrde kier et lieke zingen van het edel kind van Napolion de groête, het schoênste lieke dat er oeit in den Belsjiek gezoengen es in tien komplette, ge hed allegoar al wel van Napolion gehuêrd, diê groête keizer die den hiîle weireld overwonnen haa en die deur de langen duur van den engelsman geklopt wierd te Woaterloê tegen Brussel, dan heet den engelsman diê groête keizer oep het eiland van Sinte Lena oepgesloten in nen doenkere kelder en èm doar ocherme loate kreveere van hoenger en verdriet, want den engelsman heet è slecht karaktèer … Moar dat erm jungske, het kind van diê groête keizer, da wist nie wat er mee ze voader gebeurd was en et kon et oep den duur nie mier verkroppen, en oep ne kiêr zeet èm tegen ze moeder dat èm wilde goan zuke noar ze voader..
Hier zede (hij wees met ’n stok op het eerste plaatje) da keizerskind veur ze moeder staan.‘

(Ernest Claes in “De Witte van Zichem”)

Deze scene werd redelijk natuurgetrouw nagespeeld in de film “De Witte” uit 1936.

Zie ook:

• Voor vorst en vaderland

De filosofen van de straat, vierhonderd vijftig jaar marktzangers in Vlaanderen

“Er is waarschijnlijk geen land in Europa waar de straatzangers meer en langer actief waren dan in Vlaanderen. Op markten en kermissen, bedevaarten en andere gelegenheden waar het volk samenstroomde, waren ze eeuwenlang niet weg te denken. Ze zijn echter nog geen halve eeuw verdwenen en weinigen kennen nog het doen en laten van de animators.
Hoe kon het zover komen dat een eeuwenoude traditie zo vlug een vergeten traditie is geworden?

Een belangrijke, zoniet de belangrijkste reden daarvoor is ongetwijfeld de herkomst van de liedzangers. Op enkele uitzonderingen na kwamen ze allemaal uit de laagste sociale klasse. Tot zelfs na 1900 waren de meesten onder hen nog analfabeten en ze zongen ook bijna uitsluitend voor de werkende klasse zoals dat heet. “De betere lagen van de bevolking” of zij die zich daartoe promoveerden, ervoeren die zangers als “krapuul” dat zeker niet verdiende dat hun liedjes voor het nageslacht bewaard bleven. Want zo werden de straatzangers genoemd door diegenen die zichzelf een stront beter achtten. Maar de zangers hadden niet eens de geldelijke middelen en de geleerdheid om krapuul te kunnen zijn.

Ook dat is een misvatting die zelfs nu nog welig tiert in Vlaanderen: krapuul en uitschot worden altijd gezocht in de laagste sociale middens, terwijl de witte boord criminaliteit er als een vorm van “standing” wordt gezien.”

De meeste drukte heerschte echter naar den kant der kerk toe, waar Janneken de Zanger, de gevierde liedjesdichter van dien tijd, zijne sterk-gekleurde breede schilderij had opengeslagen en uit volle borst het liedje zong «van de laatste moord», terwijl hij tusschen elk couplet de omstandigheden, die deze misdaad vergezelden, uitbazuinde, en met eene lange witte roede op zijne schilderij de afbeelding der bezongen schriktooneelen aantoonde.

Zijne vrouw, een lang mager wijf, met een koperkleurig gelaat, eenen dikken snuifneus en eene stem, die dwars door de ooren sneed, zong mede en sloeg gedurig op eene doffe trom, van belletjes voorzien, terwijl Janneken den zang met eene krijschende viool begeleidde. Zij hadden hun lied, met den noodigen uitleg er bij, reeds eenige malen herhaald en na elke herhaling eene menigte afdruksels huns gezangs aan de omstanders verkocht, die zich telkens vernieuwden. Thans bereidden zij zich om nogmaals te herbeginnen. Zij hadden reeds elk eene goede teug gedronken uit een dikke jeneverflesch, die de vrouw daarna met de meeste zorg weer in het koffertje had geborgen, dat voor hen stond, en, benevens eene massa oude en nieuwe liederen en voorwerpen van allen aard, gansch hun reisgepak inhield. En nu speelde Janneken eenige lichte deuntjes op zijne viool, ten einde eene nieuwe volksmenigte den tijd te laten om bij te komen. Toen hij zag, dat hen weer eene dichte schaar nieuwsgierigen omringde, stak hij zijne viool onder den linkerarm, sloeg met zijne roede enkele malen op de opengespannen schilderij, en riep, terwijl hij allerlei bewegingen maakte om zijne woorden kracht bij te zetten:

“Komt bij, liefhebbers van schoone gezangen, komt bij! Janneken de Zanger is weeral gearriveerd en heeft vandage voor ulieden wat nieuws meegebracht : het schoon en vermakelijk liedeken van een schrikkelijke moord, op de wreedste wijze gepleegd, te Vichte, een dorp nabij Kortrijk! Een lied, zoo versch als pompwater, lieve vrienden, gelijk gijlieden zult kunnen komen te besluiten, dewijl de misdaad, die er in beschreven staat, nog maar vijf dagen gepleegd en is. Het is vandage ook de eerste maal, dat ik de eer heb met dit schoon en vermakelijk gezang voor het publiek te verschijnen. Komt bij en luistert, het zijn verschrikkelijke dingen, die gijlieden zult hooren. Let vooral op de woorden, beminde omstanders, want ik heb al mijn talent te deugen gesteld om deze schrikkelijke misdaad naar waarde te bezingen. Ik heb er daarenboven eene gansch nieuwe tot den dag van vandage onbekende zangwijze op toegepast, zeer aangenaam en gemakkelijk om leeren, hetgeen gijlieden zelven zoo aanstonds zult komen te ondervinden!” En na op zijne viool een kort deuntje tot inleiding gespeeld te hebben, dat zijne vrouw met hare trom duchtig begeleidde, begonnen zij:

Komt, vrienden, luistert naar dees lied
Al van een schrikkelijke moord
Die tegen Kortrijk is geschied
Met eene wreedheid ongehoord!
’t Is op een rijke boerenhoeve,
Dat door een bende snoode boeven
De man en vrouw al in den nacht
Zeer wreed van ’t leven zijn gebracht.

(uit de roman «Jan De Lichte en zijne Bende» door E. Ternest, gemeentesecretaris te Wetteren)

Vele auteurs en artiesten verkozen door de tijden heen om hun liederen niet met hun echte naam te ondertekenen of te zingen. Waarom eigenlijk?

Voor artiesten was dat meestal – en nu nog – omdat zo’n verzonnen naam vaak beter bekte of makkelijker te onthouden was dan de echte. Zou u volgende namen correct kunnen uitspreken én onthouden: Demetria Gene Guynes, Daniel Edward Agraluscasacra, Alphonso D’Abruzzo? Ze kozen voor de artiestennamen Demi Moore, Dan Aykroyd en Alan Alda.
Het gaf ook een “pied-de-stal-status” waardoor ze het gevoel hadden geloofwaardiger te zijn als artiest.

Voor auteurs was en is zo’n “nom de plume” vaak ook echt een “schuilnaam”, omdat hun geschriften bijvoorbeeld niet te rijmen waren met hun sociale status of omdat hun beroep het niet toeliet of om aan censuur te ontsnappen. Of voor de grap. Wat dacht u bijvoorbeeld van de alias Coos Neetebeem? Die werd niet gebruikt door schrijver/dichter Cees Nooteboom maar door humorfabrikant Heinz Hermann Polzer, die u beter kent als Drs. P.
Johnny Steggerda verklapte tijdens een televisie-interview op 6/2/1990 dat hij onder 7 verschillende pseudoniemen schreef, ondermeer omdat zijn eigen naam “exclusief” was verbonden aan een platenmaatschappij. Die pseudoniemen wou hij niet onthullen maar we hebben er toch 6 achterhaald.

En er waren ongetwijfeld nog vele andere redenen voor…

Op deze website worden enkele van die schuilnamen ontmaskerd: we sprokkelden terloopse vermeldingen in honderden publicaties bij mekaar en zetten ze in een lijstje met de schuilnamen alfabetisch gerangschikt met de “vertaling” er telkens naast. We veronderstellen dat de (overleden) betrokkenen er nu geen last meer van ondervinden.

“De volkszanger, de straatzanger, is geboren en getogen uit de z.g.n. lagere volksklasse, hij is de ridder van de groote weg, met even weinig beschaving en ontwikkeling toebedeeld als de schare welke hij zijn liederen liet hooren. Die liederen zijn nieuwstijdingen, of dienen tot ontspanning, tot opwekking der jolijt bij hoogtijden als kermissen en volksfeesten.
Die straatzanger had het talent, de zangersvonk tot rijmen en fabuleeren, ten eigen baat en tot aller stichting en vermaak: minneliederen, kermiszangen, drinkversjes, moralisaties; over gebeurtenissen des dagelijkschen levens van rijken en armen, rampen; zelfs godsdienstige zangen en lange rijmen met groote verhalen van liefde, trouw en dood; romancen en balladen. En alles volkspoëzie, eenvoudig van beeld en rhytme; gezongen op melodieën die het licht geraakte gemoed van den eenvoudige van zin troffen.”

“Uit de overlevering is gebleken dat een massa liederen tot het cultureel erfgoed van ons volk hebben behoord. Tal daarvan zijn verdwenen, maar niettemin is het treffend hoeveel materiaal toch nog aan de vernietiging ontsnapt is.

Na jarenlang verzamelen worden we nog steeds verrast door mensen die ons een privéverzameling ter beschikking stellen en in het beste geval een eigen repertorium ten gehore brengen. Telkens als dit gebeurt staan we verwonderd over de verscheidenheid van het materiaal en de ons vaak onbekende nieuwigheden die de gewezen buurtzangers voor ons opdelven.

Ons veldwerk begon in maart 1963, d.w.z. ruim twintig jaar geleden, en heeft als resultaat gehad dat ongeveer duizend liederen op geluidsband opgenomen werden en een verzameling van vliegende blaadjes kon aangelegd worden.”

(…)

“Het marktlied, dat als genre deel uitmaakt van het volkslied in het algemeen, is gegroeid uit de middeleeuwse zangen van troebadoers, is eenvoudiger en minder gekunsteld maar heeft evenwel hetzelfde doel: nieuws brengen enerzijds en verstrooing bezorgen anderzijds.

Het marktlied en de zanger, thans uit het straatbeeld verdwenen, waren tot in het midden van onze 20ste eeuw een normaal verschijnsel en behoorden tot het bestaan van onze volksgemeenschap en door het ontbreken van radio en ander geluidsreproducerende apparatuur zorgde het volk zelf voor de muzikale omlijsting in zijn leven.

De volkszang was een deel van zijn bestaan want niet alleen luisterden de mensen aandachtig naar de liedjeszanger maar de meesten zongen mee om de teksten later thuis, op straat of in de herbergen te hernemen.”

Men zong vaak samen tijdens het werk op het land, op feesten, bij het spinnen, tijdens de bedevaartstochten, en zo maar op de buurtavonden. Op deze buurtavonden was het zingen zelfs een van de belangrijkste bezigheden.

Gezeten rond het vuur ontspande men zich door het luisteren naar de balladen, soms wegdromend in de wereld van ridders, jonkvrouwen en koningskinderen, die hen het armoedige boerenleven even deden vergeten. Deze bijeenkomsten smeedden een hechte band. Hoe belangrijk deze wekelijkse buurtavonden voor de mensen zelf waren, blijkt wel hieruit, dat sommigen er meer dan een uur lopen voor over hadden. Ik hoorde vertellen, dat men soms de ‘mutsert’ onder de arm meenam om de gastheer niet alleen voor het vuur te laten zorgen. Laat op de avond liep men dan weer ruim een uur terug naar zijn eigen afgelegen stee.

Op zulke avonden leerde men vaak veel liederen. Trouwens zingen tijdens het werk deed men heel veel. De vrouwen zongen onder het wassen en men zong elkaar toe, terwijl men de was op het bleekveld uitspreidde. Anderen zongen onder het schoonschuren van de melkbussen, onder het afwassen, tijdens het eten koken enz. Ook de boer zong meer dan men zich nu zou kunnen voorstellen. Menige boerin vertelde mij, dat ze haar man al van ver hoorde aankomen, zingend op de kar. Door het eindeloos herhalen werden de liederen zo gedegen in het hoofd geprent, dat ze er tot op hoge leeftijd ongeschonden in bleven.

(uit «Liederen en dansen uit de Kempen» door Harrie Franken, Weebosch, 1978)

“Daar de marktzangers niet voor hun plezier stonden te zingen, maar wel om aan de kost te komen, verkochten ze hun teksten, gedrukt op losse blaadjes, aan de omstaanders en toehoorders, die ze eerst met hun show, hun rolprent, hun muziek en hun voordracht, in de gepaste stemming hadden gebracht.

Hier hebben we een uitzonderlijke situatie waar de mondelinge verspreiding om economische redenen steeds gepaard ging met de schriftelijke vastlegging. Duizenden en duizenden marktliederen zijn aldus als klein, veelal slordig drukwerk in omloop gebracht. Zeer vele zijn niet tot ons gekomen, omdat ze heel vlug hun actualiteitswaarde verloren en omdat kopers ervan weinig of geen belang hechtten aan de blijvende bewaring ervan.

Alhoewel dus slechts een klein percentage van wat ooit werd gedrukt, ook nu nog voorhanden is, zijn de marktliederen nog zo talrijk dat men tot op heden zelfs met de volledige inventarisatie ervan niet rond is. Ook zijn sommige blaadjes zelf wel verdwenen maar werden de teksten ervan in handgeschreven liedboeken gecopiëerd en hebben ze in die vorm de eeuwen getrotseerd.”

zo luidt de titel van een artikel geschreven door Louis Peter Grijp in Literatuur. Jaargang 21. Amsterdam University Press, Amsterdam 2004

Straatliederen zijn vooral als tekst bewaard gebleven. Dit wekt nieuwsgierigheid naar hun werkelijke uitvoering, want daar ging het tenslotte om. Hoe klonken de liedjes, hoe zag de voorstelling er uit, en wat was de ervaring van het publiek?

Interessant artikel, in zijn geheel te lezen op deze website.

Geen enkele potentaat is er echter ooit in geslaagd het vrije denken aan banden te leggen.

Marktzangers – in feite beroepsentertainers die leefden van de verkoop van liedblaadjes – moesten echter steeds op hun tellen letten. Zij zongen in het openbaar, brachten soms een grote volkstoeloop teweeg en kregen de massa ook makkelijk op hun hand. “Gevaarlijk” vonden Kerk en Staat ook toen al, dus moesten de liedverkopers een vergunning kunnen voorleggen als hen dat gevraagd werd. Liederen werden gecontroleerd én gecensureeerd, want kermissen en markten hadden nu eenmaal hun plaatsje onder de kerktoren en dus moesten de gezangen de regels van de welvoegelijkheid in acht nemen.

Maar niets is zo plezierig als die wetten te kunnen omzeilen: niet zelden werden brave liederen door enkele strategische “versprekingen” toch striemende pamfletten die door de omstaanders gniffelend werden meegezongen. Of de tekst zat vol dubbelzinnigheden…
Aan de graad van subtiliteit en handigheid waarmee dit gebeurde kan nu nog de begenadigde artiest van de schnabbelende kwakzanger onderscheiden worden. Want al zijn er na wat speurwerk tienduizenden (!) teksten van marktliederen terug te vinden, er zit zeer veel kaf tussen het koren en bovendien is het dikwijls raden naar de gebruikte melodiën.

“Vergelijk het straatlied met een oude caravan. Ooit gebouwd maar daarna in vreemde handen gekomen, vertimmerd en opnieuw ingericht. Het amusementslied? Een snelle auto die langzaam in een oldtimer verandert. Een lied, zeker als het een oude hit is, wordt zorgvuldig gerestaureerd en heruitgebracht in de originele versie. Het lied heeft zich in de twintigste eeuw vastgeklonken aan de zanger terwijl het straatlied verdween. Hoe is dat in zijn werk gegaan?”

Zo begint een interessante bijdrage van Jacques Klöters – tevens auteur van een aantal omvangrijke bloemlezingen van nederlandstalige liedjes – zijn bijdrage aan het tijdschrift “Literatuur”, jaargang 21 (2004).

We leren er ondermeer uit dat een heleboel nederlandse straatliederen (wij zouden zeggen “marktzangersliederen”) die tijdens het interbellum werden gezongen nog steeds opera- en operettemelodiën gebruikten die populair waren in 1850-1890

Het hele artikel is te lezen op de website van dbnl (Digitale Bibliotheek voor de Nederlandse Letteren)

“Het wordt de marktzangers wel eens verweten dat hun “vliegende bladen” vooral overgevoelige of aangedikte teksten bevatten.
Het volk wil dat evenwel, het moet echt sentiment krijgen en liefst zo treurig dat er tranen bij te pas komen. En waarom zou de marktzanger aan dat verlangen niet toegeven: hij had een dikwijls groot gezin te onderhouden en hij moest leven van zijn stem… en de blaadjes die hij verkocht.
Wellicht om dezelfde reden gebruikte hij soms zangwijzen die niet altijd heel gelukkig gekozen waren, zoals “au plaisir des bois” waarvan de amusante melodie weinig geschikt lijkt voor een moordzaak. Maar het lied was algemeen gekend, en daardoor kon men op zijn wijs gemakkelijk andere woorden zingen, waardoor iedereen er vlug “mee weg was”.

“De liederen zijn niet te verwarren met die, voorkomend in verzamelingen van volksliederen door Jan Frans Willems, Prudens Van Duyse en anderen uit oude liederboeken vergaard of door hen uit den volksmond opgeteekend, nadat zij, met vertelsels en spreekwoorden, van geslacht tot geslacht bewaard waren gebleven.

Inderdaad, zulke liederen werden door rijkbegaafde letterkundigen in een bepaalden vorm vastgelegd, nadat zij in stad en dorp geput waren, in kringen die smaak hadden en welstand kenden. De rolzangersliederen daarentegen zijn eerlijk geuite folklore, ontstaan in onze gewesten, in tijden van staatkundige onstandvastigheid. Zij waren het lijfstuk van de min beschaafden uit een verdrukt, en daardoor geestelijk en zedelijk ten achter staande volk.

De rolzanger behoorde tot dat volk, was doordrongen van zijn staatkundige meeningen, die hij lot uiting bracht. Hij daalde niet af tot de menigte, hij bevond er zich volop in, door geboorte, door opvoeding, door zijn werken om den broode. Hij arbeidde met dit volk, nutte zijn voedsel, sliep op zijn zelfden strooizak, en slechts op Zon- en feestdagen groeide hij er tusschen uit, trotsch op zijn ingeboren gaaf, die hij voor eigen baat, en tot vermaak zijner evennaasten, aanwendde.

(Jan de Schuyter in “Over Rolzangers en Rolzangersliederen”, Antwerpen, 1944)

Meer dan vijfhonderd jaar lang waren ze een graag geziene attraktie op markten en kermissen, waar ze de toehoorders wisten te boeien met wrede, triestige en spectaculaire nieuwsfeiten-op-muziek of met plezante niemandalletjes (“kluchtliederen” zoals ze die zelf noemden). Zij verkochten liedblaadjes, meestal op goedkoop en fragiel papier, waarop de teksten min of meer leesbaar stonden weergegeven. Zo kon het nieuwsgierige publiek dapper meezingen en wist de zanger of zangeres zich een inkomen te verwerven.

In het begin van de 20e eeuw werden zulke blaadjes ook op familiefeesten of ’s avonds bij de buren en bij de petroleumlamp bovengehaald en dikwijls zorgvuldig met pen en inkt overgeschreven in een “cahier”, een schriftje met stijve kaft.

” Een levenslied beschrijft vaak de levensloop van iemand die geteisterd wordt door ongeluk. Het valt op dat dit soort liederen meestal geschreven is in de derde persoon: ‘Er was eens een haveloos ventje’. Er is een waarnemer die het verhaal vertelt, zodat de luisteraar de keuze heeft om te lachen of om te huilen.

De echte smartlap kan leiden tot beide, maar is oorspronkelijk gericht op de ontroering. De liefhebber wil meelijden door het aanhoren en navoelen van het leed van een ander. Maatschappelijke achterstand, ziektes, onrecht, de dood van een onschuldige, ze vormen de vertrouwde thema’s van het levenslied. Veel beschreven situaties zijn in onze tijd van welvaart en sociale voorzieningen ondenkbaar en dus ongeloofwaardig en bespottelijk geworden. Maar in hun tijd van ontstaan waren ze de bittere realiteit. Johnny Hoes benadrukte dat je in het levenslied moest kunnen geloven, het moest oprecht zijn en ‘het motief moet zo sterk zijn dat het onmiddellijk aanspreekt’. Hij legde in een interview uit dat het niet zit in sombere trefwoorden, maar in een ‘verdomd goed verhaaltje dat logisch begint en logisch eindigt’. Het moet in eenvoudige taal geschreven zijn en kunnen ontroeren. Behalve de dramatische levensgeschiedenissen zijn er ook altijd de gezongen overpeinzingen, bespiegelingen en klachten geweest. Vaak zijn die wel in de eerste persoon gesteld: ‘Ik zit hier heel alleen kerstfeest te vieren’.

Vaak wordt in het levenslied de mens voorgesteld als slachtoffer van een wreed ongeluk. De hoofdpersoon is onschuldig, maar er lijkt wel een samenzwering tegen hem te zijn. Het kan de maatschappij zijn die onrechtvaardig is, waarin rijken hun hondjes zo goed te eten geven dat een arm kind er jaloers op kan zijn: Het hondje van de rijken / Krijgt alles even fijn / En menig kind der armen / Zou graag zo’n hondje zijn”

(…)

” De thema’s van de smartlappen liggen vaak diep verankerd in onze cultuur. Ze zijn net als sprookjes en sagen dragers van universele verlangens en angsten. En of het dan om een simpel lied gaat over Eduard en Helena of om een beroemd toneelstuk als Romeo en Julia, dat zegt niets over de werking op het gemoed.

De smartlap staat meestal in de derde persoon, gaat dus over een ander. Maar misschien huilen we wel makkelijker om het leed dat een ander is overkomen en waarvan we ons kunnen voorstellen dat het ook ons zou kunnen overkomen, dan om ons eigen leed. Net als in de wachtkamer van de dokter luisteren we mee en willen we alle details horen. We huilen niet alleen van smart, maar meer nog om smart, schreef Helmuth Plessner. De smart van een ander kan je ontroeren als je in staat bent je ermee te identificeren. Je moet kunnen mede lijden met andermans leed en het je zo sterk eigen maken dat het als je eigen leed aanvoelt. Eigen leed resoneert er in mee en versterkt de emotie.

Kurkdroge mannen die nooit emoties tonen, wenen om een sentimenteel lied en smokkelen dan en passant wat eigen tranen mee naar buiten. Zo huilen is geen heftig, onrustig wenen en ook geen machteloos dor snikken, maar een ontspannen wenen van verlangen, weemoed, zwaarmoedigheid en lichte droefheid. Het gevoel wordt opgewekt en je staat jezelf toe te wenen. ”

(…)

“’t Broekie van Jantje is het model van menig levenslied, een gezongen volksverhaal dat soms net een ongelukkig sprookje is: ‘Er was eens … een haveloos ventje …I. Er wordt een beeld geschetst van maatschappelijke ellende, ziekte, dood en dat blijkt prettig te zijn om naar te luisteren of om mee te zingen. Waarom? De toneelschrijver Abraham Bogaert vergeleek al in 1685 het publiek met iemand die vanaf een duintop een schipbreuk ziet of vanuit een veilige burcht een veldslag waarneemt. Dat is vermakelijk, niet omdat het gevaar en de ellende van een ander ons goed doet, schreef Bogaert, maar omdat wij dit zelf zonder bedreigd te worden aanschouwen mogen.

Zo’n klassiek levenslied is opgebouwd als een ouderwets drama in drie bedrijven: I. Jantje wil broek, 2. Moeder maakt broek en 3. Moeder gaat dood. Het mooie is nu dat in het laatste bedrijf nog iets extra ergs is toegevoegd: pas op moeders begrafenis kan hij zijn nieuwe broekje aan. Het contrast van die verschrikkelijke dag en de blije dag die het had moeten zijn, maakt het allemaal nog ellendiger.

’t Broekie van Jantje wordt ook wel een echte smartlap genoemd. Die term wil het overdrevene, kunstmatige, onechte aan de kaak te stellen van dit soort droevige liederen. Maar toen dit lied geschreven werd, aan het begin van de twintigste eeuw, was de situatie die hier beschreven wordt een alledaagse realiteit. Armoe, verwaarlozing, honger, kindersterfte en kraamvrouwensterfte was overal om je heen te bespeuren. Alleen zong men er niet over en het was het geniale van de enigszins deftige Rotterdammer J.H. Speenhoff dat hij dat wel deed. ”

(…)

“De makers van het lied De Fransche Gouvernante waren ook de bedenkers van de term ‘levenslied’. Jean-Louis Pisuisse (1880-1926) en Max Blokzijl (1884-1946) waren twee bekende journalisten die een reuzenstunt hadden uitgehaald door verkleed als Italiaanse straatzangers langs de deuren te gaan en daar een reportage over te schrijven.

Daaruit was een carrière als cabaretier voortgekomen en daarna volgden vele internationale reizen. In 1908 in Indië, waar ze als ‘journalisten- chansonniersJ rondreisden, bedachten ze het woord ‘levenslied’. Tien jaar later was de term door iedereen overgenomen, onder anderen door Willy Derby, die zijn sentimenteelste liederen zo noemde.

Pisuisse zei eens in een conference: ‘Een levenslied is een lied waarin bezongen wordt hoe iemand doodgaat.’ ”

(Jacques Klöters in “Zo de ouden zongen”, 2006, uitgegeven door Nijgh en Van Ditmar)

“Het begrip Marktlied omschreef zichzelf: liedjes die door rondreizende straatzangers op markten, foren of kermissen, op de hoeken van straten of pleinen aan boeren en stedelingen werden aangeleerd, en naar de mode van de dag, de liefde en de wrede moord van hier of daar het hoofdthema uitmaakte.

Daarentegen leek het ons verkeerd de definitie van Straatlied door een te enge begripsomschrijving te beperken: voor de meesten betekent het immers het lied dat op straat gehoord werd, wat meteen ook een verwijzing naar vulgair of onbetamelijk inhoudt. ‘De mensen uit de achterbuurten,’ schreef A. Van Hageland (Hendrik Conscience en het volksleven, 1 59), ‘die wij trouwens weigeren met ‘schreeuwer s’ en ‘janhagel’ over één kam te scheren, mogen door zelfgenoegzame intellectuelen niet uit de volksgemeenschap worden gestoten. Wil men de laatste overblijfselen van ome gebruiken, onze volksliedjes, – humor en volksgeloof terugvinden dan gaat men inderdaad naar die simpele lui’. Ook andere gezangen kunnen door hun gebruik bij een bepaalde gebeurtenis, handeling of belevenis, een functionele waarde krijgen en op de straat overgebracht worden. Klanken, geluiden, taferelen die in de geest en in de verbeelding zijn blijven hangen: de moeder die haar kind wiegt in het park, de vroomheid tijdens processies en bedevaarten, de luidruchtige overmoed van jeugdige vrijers, het vreugdig gezang van afzwaaiende soldaten, het gebral bij politieke strijd, het geroep en getier van dronkaards en zatterikken op zaterdagavond, tierende en roepende feestvierders, de orgel- en harmonicaklanken uit herbergen en kroegen en het bonte gezelschap van volkstypes, de fraaie liedjes bij openluchtspelen … Het concert van het leven opgevoerd in alle seizoenen!

De straatliedjes van de volksbuurten hebben de ongegeneerdheid en de platheid van de taal gemeen, de ongebondenheid met het burgerlijk fatsoen en de ongekamde natuurlijkheid. Ze zijn zeker niet vrij van grofheid, wel zijn ze poëtisch meer waard om hun persoonlijke beeldspraak van vele bombastische, saaie of doodsbrave verzen die daarom welbewust terzijde werden gelaten.”

(…)

“Door de eeuwen heen hebben markten steeds een bijzondere aantrekkingskracht op de massa uitgeoefend. Het waren in zekere zin kermissen in ’t klein : de bezoekers kwamen er niet alleen om te kopen; maar ook om zich te vermaken.

Ze vermeiden zich in het bonte schouwspel van kramen en stalletjes, goochelaars, kwakzalvers, bedelaars, lopers, en daar tussenin verschenen de draaiorgels en liedjeszangers. Deze volkspoëten bezongen de gebeurtenissen uit het dagelijks leven, de laatste rampen, oorlogen, stakingen, en het minnespel en liefdedrama’s die wel een speciale plaats innamen. De deuntjes werden gezongen op een eenvoudige vaak onbeholpen wijze, sterk aangedikt door een sensationele noot en aangepaste mimiek. Hoofdzaak was immers dat de omstaanders zich door het verhaal lieten meeslepen en dat het in honderden afdrukken in de zakken der hoorders terecht kwam.

Niet alleen op de markten vonden de straatzangers een boeiend en gemakkelijk publiek. Andere gelegenheden om hun beroep uit te voeren of om iets meer te verdienen boden de kermissen en jaarmarkten, het bezoek aan de herbergen en het opluisteren van bruiloftsfeesten. Te Aalst zelf pleisterden zij ’s zaterdags aan de Oude Schouwburg aan de Hopmarkt, of aan de kiosk van de Grote Markt. ’s Zondags wachten zij de kerkgangers op aan de uitgangen van de St. Martinuskerk of aan de St. Jozefskerk.”

(…)

” Tot vóór 1914 paarde de straatzang de straatschilderij. Bij het lied moest het beeld gevoegd worden.

Waar gezongen werd van De Moord te Cruybeke daar moest men de moordenaar zien, liefst met het mes in de hand waar het bloed nog afdroop, anders had het geen ‘eigenschap’. De zanger sloeg daarbij met een lange mattestok tegen het zeil op het vak waar de betrokken personen naar het leven geschilderd waren.

Jammer genoeg bleken pamfletten en vlugschriften van Aalsterse liedjeszangers voor de eerste helft van de behandelende periode niet aanwezig te zijn. Hun namen werden pas in het begin van de twintigste eeuw op de gedrukte vliegende blaadjes aangetroffen. ”

(Jos Ghysens in “Het Aalsters Volksleven 1 – het Markt- en Straatlied”, 1978, Genootschap van de Aalsterse Geschiedenis,)

(uit “VOLKS_LETTERKUNDE uitgegeven door DE VRIEND VAN ARMEN EN RIJKEN – 24e deel – E.S. Witkamp, Amsterdam 1874, pag. 145 e.v. “HET VOLKSGEZANG”, een voordracht van G.J. VOS Az.)

Het is misschien noodig, dat wij met een paar woorden doen uitkomen, wat door volksgezang is te verstaan.
- Een lied, dat bij alle menschen welkom is, bij alle standen bekend is, door ieder kan worden meegezongen, dat ieder gaarne zingt, dat is een volks lied. 
Men denke niet, dat zoogenaamde straatliedjes volksliederen zijn, of dat elk volkslied alleen op de straat te huis behoort. Een eigenlijk straatlied, in den vollen zin des woords, is een verwerpelijk voortbrengsel, dat nooit een volkslied kan worden, omdat een beschaafd mensch, tot welken stand hij ook behoort, dat lied niet kan, niet wil, niet mag zingen. Een straatlied is een slecht lied, evenals straattaal, slechte taal en een straatjongen een baldadige kwajonge is.
Zoo is dan ook niet elk lied, dat nu en dan op de straat wordt gezongen, een straatlied. Als wij het Wien Neerlandsch bloed, Piet Hein of het Vlaggelied op de straat hooren zingen, zal het immers niemand van ons in het hoofd komen, die liederen straatliedjes te noemen, evemin als wij fatsoenlijke woorden, op straat gesproken, straattaal heeten of een jongen, die behoorlijk zijn weg over de straat volgt, zonder iemand te deren, voor een straatjongen zullen uit maken.
Voor het eigenlijke straatlied wacht zich ieder rechtschapen man en iedere kuische vrouw. Het straatlied wordt soms op de straat geboren en blijft op straat. Men zingt het in het duister en de zangers durven elkaar bij het zingen daarvan niet eens in de oogen zien, uit vreeze, dat zij zich zullen gaan schamen. Het echte straatlied is zoo vuil, dat niemand het durft opzeggen. 
Somtijds ook wordt het straatlied op straat gebracht uit het café chantant of uit eenigen kleinen schouwburg van laag gehalte. Zulke liederen zijn vaak niet minder vuil, maar omdat ze gemaakt zijn door personen, die de kunst verstaan het gemeene en liederlijke onder minder platten vorm te zeggen, hebben ze een eenigszins beschaafd voorkomen. Ze zijn daarom niet minder gevaarlijk en komen in zekeren zin overeen met den gauwdief, die zich als een eerst heer aankleedt.
Hoe zij uit het café chantant, dat voor een zeker slag van losbandige jongelieden bestemd en berekend is, op de straat komen, weet ik u niet te zeggen. Oneerbare en ontuchtige liederen, die daar binnen door schaamtelooze vrouwen worden gezongen, hooren wij echter al spoedig op den publieken weg aanheffen door.... door jongmans en jongedochters, van wie wij betere dingen hadden verwacht, en niet het minst door kinderen, ja door kinderen!
M. V. zoudt gij de straatliederen voor volksliederen willen erkennen, dan helaas zou het met ons volk wanhopig geschapen staan, dan zou ik bijna zeggen laat ons van het Nederlandsche volk niets goeds meer verwachten. Liever willen wij erkennen, dat wij geen volksgezang hebben.

Gedigitaliseerd en online gepubliceerd door Google Books

Over zijn boek “Liedjes die eigenlijk niet mogen”

“Wat de technische verzorging betreft, zijn de straatverzen geen stalen van schoone drukkunst. De gezette regels zijn zelden zuiver recht en de spelling der woorden is aan geen enkele regel gebonden.

Komt men ergens een bepaalde letter tekort, dat deert niet, een willekeurige letter vult de open plaats wel aan. Hoofdletters worden er maar wat over gestrooid. Er zijn straatverzen, die geheel op een zekere moderne drukkunst van heden gelijken, waar alle hoofdletters ontbreken.

Misstellingen en z.g.n. drukfouten komen in bijna elk couplet voor. De punctuatie is heelemaal maar luk-raak.

(D.Wouters en Dr. J.Moormann in “Het straatlied, een bundel schoone historie-, liefde- en oubollige liederen”, Uitgevers-maatsdchappij Holland, Amsterdam, 1933, pag. 19)

——–

“Hoe vaak vergeten we door het groene laken van de studeertafel, door de beslotenheid onzer kamers, dat er buiten groote groene, levende vlakten bestaan van volksleven, volkslijden en volksverblijden, waarvan we door ons voorbij-leven geen weet hebben.

Hoe lang is niet de volkstaal vergeten bij studies over taal, het volk zelf bij studies over het volk, de mensch bij studies over de mensch. De laatste vijf en twintig jaar gaat de wetenschap dieper en zoekt zij ook bij de bronnen, die in de volksaard liggen. De dagbladen werden in de oorlogsjaren gevuld met artikelen van cultuur-menschen, oorlogscorrespondenten, hoofdkwartier-berichten, ingezonden stukken van klagende handelaars, noodvorderingen en telegrammen.

Maar in het volkslied uitte het volk zijn toen machteloze woede tegen o-weeërs, smokkelaars, hamsteraars, tegen alle oorlogsparasieten. De gekroonde hoofden werden bezongen in termen, die in officiële bladen gecensureerd zouden zijn.”

(D.Wouters en Dr. J.Moormann in “Het straatlied, een bundel schoone historie-, liefde- en oubollige liederen”, Uitgevers-maatsdchappij Holland, Amsterdam, 1933, pag. 24)

Als eenvoudige volksjongen was de marktzanger zich niet bewust van zijn maatschappelijke rol of van de impact die hij had op zijn publiek. Hij genoot een zeker prestige, omdat hij in staat bleek louter door zijn verbale vaardigheden en zijn presence de aandacht van de marktgangers te trekken en ze net zo lang bij zich te houden tot ze uiteindelijk hun portemonnee bovenhaalden en een blaadje van hem kochten. Men mag immers niet uit het oog verliezen dat de marktzanger, hoewel hij vele gelijkenissen vertoonde met de andere standwerkers op de markt, hij op één belangrijk punt van hen verschilde. De marktkramers hadden hun publiek een concreet produkt aan te bieden, de marktzanger verkocht louter zichzelf en zijn performance in de vorm van het liedblaadje met daarop tekst en melodie.

Toppers in het repertoire van de marktzanger waren de liederen over moorden, oorlogen, rampen en ongevallen. Professor Top omschreef het moordlied als volgt :

"Een gezongen nieuwstijding, handelend over een gruwelijk gebeuren, een crimineel feit, meestal met dodelijke afloop dat door een individu of in groepsverband werd gepleegd"

De menselijke sensatiezucht had tot gevolg dat het publiek als het ware aan de zangers lippen hing, wanneer hij dergelijk gruwellied aanhief. Bij een moordlied kon de zanger alle registers opentrekken om ten volle de dramatiek van het gebeurde ten toon te spreiden. Zijn publiek kon huiveren bij de vreselijkste passages en stilletjes een traan wegpinken als de emoties de bovenhand haalden bij de beschrijving van het slachtoffer. Tegelijkertijd vormde het moordlied ook een bron aan informatie voor de toentertijd redelijk geïsoleerde landelijke regio’s. En alsof dat nog niet genoeg was, kreeg de marktzanger bij deze liederen ook de kans om als een belerend schoolmeester, het wijsvingertje in de lucht, zijn toehoorders erop te wijzen dat “Misdaad niet loont” .

Naast zijn informatieve en entertainende functie, diende het moordlied eveneens het menselijke verlangen naar gerechtigheid. De voorstelling van moorden en andere gruweldaden had als doel het kwade zo af te schilderen dat de overwinning van de gerechtigheid des te triomfantelijker was. Mettertijd ontwikkelde zich de tendens om de gruwelijkheid van die daden steeds meer in de verf te zetten. Onder het voorwendsel van zakelijke berichtgeving werden de gruwelijkste details zeer plastisch beschreven in het lied. Met een (gewone) moord was de massa niet tevreden, het bloed moest bij beken stromen.

Opvallend was dat de bestraffing in het lied vaak nog wreder werd afgeschilderd dan de moord zelf. Ook dit kaderde in het streven naar gerechtigheid. De volkskundige moraal had nood aan dergelijke afschrikwekkende voorbeelden en het bood de marktzanger de kans om nog eens de gruwelijke toer op te gaan. En als de uitspraak van het gerecht niet zwaar genoeg was, kon de misdadiger nog altijd rekenen op zijn straf in het hiernamaals.

uit: “Hoe hield de marktzanger zijn toehoorders in de ban van zijn lied ? Kort onderzoek naar de retorische technieken gebruikt in het moordlied.”, Marijke Wienen in “Volkskunde : Driemaandelijks tijdschrift voor de studie van het volksleven”, april-juni 1995, 96jg.nr.2, pp.154-175

“Als de marktzanger van de partij was, ging van het marktgebeuren meteen een heel speciale charme uit. In een mum van tijd ontstond een concentratie van nieuwsgierige plattelanders en stedelingen, die onmiddellijk bereid waren stilte in acht te nemen om met volle teugen te kunnen genieten van het ‘muzikale wonder’.

Een zanger die er niet in slaagde om op één of andere manier boven de massa uit stijgen, mocht ophoepelen en elders zijn kans wagen. Of het daar zou lukken, hing van andere factoren af, want elke confrontatie met het publiek was verschillend.

Volgens het getuigenis van het Aarschotse marktzangersechtpaar Hubert GEENS en Johanna VAN GESTEL had iedere markt zijn eigen karakteristieken: wat men in Lier met succes zong, kon in Diest echt tegenvallen.”

Zo d’Ouden Zongen

” De zangers dienden zich niet te schamen over hun pikante humor. Reeds in de zestiende eeuw zong men bij ons ten lande vele ogenschijnlijk onschuldige liedjes met dubbele bodem.

Liedjes over ‘een venusdierken’ of ‘een vrouwken amoureus’ lieten overigens geen ruimte voor misverstanden (Antwerps Liedboek 1544). De thema’s van verschillende pikante liederen zijn veel ouder dan men zou vermoeden. ‘Nicodemus’ is een wat vernieuwde versie van een oude historie dewelke verhaalt van een man die, na het overlijden van zijn vrouw, zich met zijn zoon terugtrekt in het bos. Als het kind 18 jaar oud geworden is, neemt hij het mee naar de buitenwereld. Bij het zien van een mooie vrouw vraagt de zoon wat dat voor een verrukkelijk wezen is. ‘Een gans’ antwoordt de vader. De zoon vraagt hem nu om zo’n mooie wezens in de tuin te laten grazen. Het einde van de historie is dat hij zich van zijn vader afkeert om zich bij de ‘ganzen’ te begeven.

Dit verhaal wordt reeds vermeld rond 1170, door Odin De Sherton, door Oesterlev naar een in 1326 In Bologna geschreven tekst, door de Franse schrijver Pierre de Limoges rond 1300, door de Italiaan Boccacio rond 1340, in het Nederlands door Abraham a Sancta Clara in l737 en tenslotte rond l900 door de Vlaming Pr. Van Duyse.”

(Walther Van Riet in “Zo d’ouden zongen”, 1983, uitgegeven door dansgroep Drieske Nijpers)

 

“De Vliegende Bladen werden gewoonlijk gedrukt ter gelegenheid van een speciale gebeurtenis, zoals een moord of een groot ongeluk. Dat vulde echter niet het hele blad. Als aanvulling werden dan oude volksliederen of radioschlagers opgenomen. (…) Door het verschijnen van deze Vliegende Bladen kreeg zo’n oud volkslied terug een grotere verspreiding.

Het gebeurde ook dat een oud lied aangepast werd aan de tijdsomstandigheden. Zo werd in 1945 het lied: “Bij de deur van ’t oude klooster”, dat zeker uit de 19e eeuw stamt, van een nieuwe titel voorzien. Het heette nu: “De gewonde Canadees”.

Toen ik aan de zanger voor de kerk opmerkte dat de moeder vanuit Canada dan wel zeer snel bij haar zoon ter plaatse was, maakte hij zich kwaad.”

Markten en kermissen bloeiden als nooit tevoren, en marktzangers zorgden voor het nodige peper en zout. Zij bezongen de “wrede” actualiteit: moorden, rampen, schandalen … maar wisten er ook een “plezante” noot aan toe te voegen.

De liedblaadjes werden op dun, dikwijls gekleurd papier gedrukt en voor een flinke stuiver verkocht aan de nieuwsgierige reikhalzende toehoorder. Die werd aangemaand om flink mee te zingen: niet alleen bevorderde dat het plezier, het extra-volume moest ook andere voorbijgangers lokken. En die kregen op hun beurt ook weer een liedblad te koop aangeboden. Liedbladen waren immers de voornaamste bron van inkomsten van deze marktzangers.

Niet alle marktzangers konden van hun zangtalenten leven, zeker niet als de keel wat schor was geworden door té enthousiast herbergbezoek. Dan was het wel handig om ook nog wat anders te venten: borstels, schoensmeer, veters. Of “saccosjen”: de marktzanger was ook een geboren marktkramer…

“Niet zo erg lang heeft Lionel Bauwens alleen op de markten gestaan. Zoals hij vroeger de kompaan van zijn vader Fons geweest was, trok vrouw Clementine al vrij vroeg met hem mee als secondant. Zij deelde de liedjesteksten uit terwijl Lionel op zijn akkordeon de mensen warm speelde en rustig liet samentroepen.

Als begeleiding voor zijn trekzak speelde hij met zijn voeten ook nog “grosse caisse” (grote trom). Zo is hij in feite aan zijn naam gekomen.

Het marktoptreden van Tamboer en zijn vrouw verliep steeds volgens een bijna ceremonieel geworden schema. Na de opwarmingsklanken en de eerste liedjesverkoop begon Tamboer zijn parlando over de inhoud van het lied. Dan zongen ze de eerste strofe van het lied voor en ook het refrein. Het publiek stond met de tekst in de hand ongeduldig af te wachten tot het kon meezingen.”

(…)

“Hoe meer liedjes Tamboer maakte en zong over de “Zaak van Beernem”, hoe groter de oplage werd van de gedrukte exemplaren.

Het was allang geen zeldzaamheid meer dat er mensen kwamen om tien of meer stuks van één bepaalde tekst. Die werden dan wellicht meegenomen voor vrienden of geburen, die niet naar de markt of de kerk konden komen. Vanuit Amerika kwamen er in Eeklo zelfs brieven toe met het verzoek liedjes op te sturen naar Vlamingen die ginds de dan niet lukratieve gevolgen van de goldrush aan het ondervinden waren.

De liedjes leefden echt onder de bevolking. Bij een openluchtmis op de dag van de Heilige Bloedprocessie in Brugge, bleef het publiek zitten om na de mis in koor één van Tamboers liederen te zingen.”

(Freek Neirynck in “het leven van vader Tamboer, marktzanger”, 1978, Taptoe, Eeklo )

De marktzanger was op gezette tijden ook onderworpen aan de censuur. Er bestond politieke censuur wanneer de overheid vreesde dat liederen met een kritische noot betreffende het regime de onvrede van de bevolking zouden kunnen aanwakkeren.

Concreet hield dit in dat de zanger zijn teksten op voorhand moest laten controleren door een overheidsinstantie. Als dergelijke voorzorgen niet hielpen, trad de overheid repressief op. Verschillende marktzangers werden in de loop der tijden gearresteerd voor het zingen van liedjes zonder toestemming.

De wisselvalligheid van een zanger als Sadones bijvoorbeeld, was een direct gevolg van deze politieke censuur. De ene keer bewierookte hij het regime om het daarna weer te verguizen. Dit alles enkel om zijn positie veilig te stellen, wat hij ook treffend verwoordde in een explicit, onderaan enkele van zijn liederen:

" Gelijk volgens den wind die waeyd
Den haene op den thoren draeyd
Zoo heb ik, zanger ook gedaen
Om gerust over 't land te gaan "

Ook de kerkelijke overheid was niet altijd even opgezet met de marktzangers, aangezien hun aandacht nogal eens uitging naar onzedige of godslasterende teksten. Vaak werd dan ook vanop de kansel de gelovigen verboden naar de marktzanger te luisteren.

uit: “Hoe hield de marktzanger zijn toehoorders in de ban van zijn lied ? Kort onderzoek naar de retorische technieken gebruikt in het moordlied.”, Marijke Wienen in “Volkskunde : Driemaandelijks tijdschrift voor de studie van het volksleven”, april-juni 1995, 96jg.nr.2, pp.154-175